Wiele osób dowiaduje się czym jest zachowek w chwili, gdy muszą zapłacić go na rzecz oznaczonej osoby. W takim momencie zobowiązani do uregulowania zachowku często zastanawiają się czy istnieje sposób na uniknięcie płatności. Pojawia się więc pytanie – czy jeszcze za życia spadkodawcy można zabezpieczyć się przed koniecznością płacenia zachowku?

Czym jest zachowek?

Zachowek, to w najprostszych słowach ujmując, prawo pominiętego przy dziedziczeniu spadkobiercy do żądania wypłaty części spadku po zmarłej osobie. Można śmiało stwierdzić, że jest to szczególnego rodzaju rekompensata pieniężna za brak spadku lub otrzymanie go w dużo niższej wysokości, niż gdyby doszło do dziedziczenia na podstawie przepisów ustawy.

Zgodnie z treścią art. 991 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Z zachowkiem mamy do czynienia najczęściej wtedy, gdy do dziedziczenia zostaje powołana osoba spoza kręgu najbliższej rodziny zmarłego, ewentualnie gdy spadkobiercą zostanie tylko wybrana osoba (lub osoby) spośród tzw. dziedziców ustawowych (np. jeden syn spośród czwórki dzieci spadkodawcy).

Kiedy można żądać zachowku?

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Po tym czasie żądanie zapłaty stosowanej kwoty nie będzie możliwe. 

Jednym ze sposób uniknięcia zapłaty zachowku jest więc upływ powyższego okresu – przepisy nie nakładają obowiązku na spadkobiercę, aby zapłacił zachowek automatycznie po przyjęcie spadku. Niezbędne w tym celu jest bowiem działanie uprawnionego do takiego świadczenia – jeśli nie zgłosi żądania zapłaty wobec spadkobiercy w ciągu 5 lat od ogłoszenia testamentu, straci prawo do zachowku.

Pamiętajmy, że żądanie zachowku może nastąpić w dowolnej formie. Uprawniony może więc domagać się spełnienia tego świadczenia zarówno ustnie, jak i pisemnie.

Jeśli spadkobierca nie będzie chciał wypłacić zachowku, sprawa będzie musiała trafić na drogę sądową – ważne jest jednak zachowanie powyższego 5 letniego terminu. Pozew złożony po tym czasie nie będzie skuteczny i nie doprowadzi do wypłaty zachowku.

Sposoby na uniknięcie zapłaty zachowku

Konieczność zapłacenia zachowku może być bardzo uciążliwa, szczególnie, jeśli w skład spadku wchodzą aktywa o dużej wartości. Im więcej odziedziczy spadkobierca, tym większa będzie jego odpowiedzialność z tytułu zachowku. 

Obowiązujące przepisy pozwalają jednak na uniknięcie zapłaty omawianego świadczenia. Oprócz wspominanego już wcześniej upływu 5 letniego okresu przedawnienia roszczenia o zachowek, powoli nam na to:

• wydziedziczenie,
• zrzeczenie się dziedziczenia,
• niegodność dziedziczenia,
• naruszenie zasad współżycia społecznego.

Wydziedziczenie – sposób na uniknięcie zachowku

Wydziedziczenie jest skutecznym sposobem na pozbawienie określonej osoby prawa do zachowku. Musi być jednak dokonane przez spadkodawcę jeszcze za jego życia.

Wydziedziczenia można dokonać w testamencie (także tym sporządzonym w zwykłej formie pisemnej), pod warunkiem jednak, że zajdą ku temu określonej okoliczności.

Zgodnie z treścią art. 1008 KC, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Spełnienie jednej z powyższych przesłanek jest wystarczającym powodem do wydziedziczenia oznaczonego spadkobiercy. Warto przy tym podkreślić, że dokonane wydziedziczenie może być w każdej chwili cofnięte przez spadkodawcę.

Zrzeczenie się dziedziczenia – sposób na uniknięcie zachowku

Zrzeczenie się dziedziczenia jest kolejnym sposobem na pozbawienie określonej osoby prawa do zachowku po spadkodawcy. Podobnie jak wydziedziczenie musi być jednak dokonane za życia spadkodawcy.

Art. 1048 KC stanowi, że spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Koszty sporządzenia przedmiotowej umowy mieszczą się w granicach 200 zł + VAT. Prawo do zrzeczenia się dziedziczenia przysługuje wyłącznie zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi, rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa, dziadkom i zstępnym dziadków spadkodawcy. 

Warto podkreślić, że zrzeczenie się dziedziczenia przez jednego ze spadkodawców ustawowych powoduje rozciągnięcie skutków takiej umowy także na jego zstępnych (chyba, że strony postanowią inaczej).

Przykładowo, jeśli syn zrzeknie się dziedziczenia po swoim ojcu, to także jego dzieci (wnuki spadkodawcy) również nie będą dochodziły do dziedziczenia i nie będą miały prawa do zachowku.

Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może być odwołana w każdej chwili, pod warunkiem jednak, że spadkodawca i zrzekający się nadal żyją.

Niegodność dziedziczenia – sposób na uniknięcie zachowku

Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia jest następnym sposobem na uniknięcie zachowku – co ważne, następuje już po śmierci spadkodawcy. Jeżeli uprawniona do zachowku osoba zostanie uznana za niegodną dziedziczenia, bezpowrotnie traci prawo do takiego świadczenia.

Zgodnie z art. 928 §1 KC, spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Niegodność dziedziczenia wymaga więc przeprowadzenia postępowania sądowego, w którym wykażemy, że dana osoba nie powinna dziedziczyć po określonym zmarłym i nie ma prawa do żądania zachowku. 

Od pozwu o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia pobierana jest opłata stosunkowa w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu (jest to kwota stanowiąca wartość dziedzicznego przez taką osobę spadku). 

Pamiętajmy, że uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes – w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku. 

Naruszenie zasad współżycia społecznego – sposób na uniknięcie zachowku

Ostatnim, choć nie mniej ważnym sposobem na uniknięcie zapłaty zachowku, jest naruszenie zasad współżycia społecznego. Ta opcja pojawia się głownie wtedy, gdy zobowiązany do zapłaty nie może skorzystać z opisanych wcześniej rozwiązań pozwalających na uniknięcie zachowku.

Uprawniony do przedmiotowego świadczenia może skierować sprawę przeciwko spadkobiercy do sądu. Będzie tak, jeśli strony nie mogą dojść w tej kwestii do żadnego porozumienia.

Jeśli zobowiązany do zapłaty uważa, że zachowanie uprawnionego do zachowku pozostawia wiele do życzenia i dodatkowo swoim zachowaniem naruszał on zasady współżycia społecznego jeszcze za życia spadkodawcy, może podnosić ten zarzut w toku postępowania sądowego.

Aby uniknąć zapłaty zachowku ze względu na naruszenie zasad współżycia społecznego przez uprawnionego, należy udowodnić przed sądem, że zapłata zachowku będzie w danej sytuacji niesłuszna i niesprawiedliwa (choć niekoniecznie pojawia się tutaj możliwość żądania uznania uprawnionego za niegodnego dziedziczenia).

Inne sposoby na uniknięcie zachowku

W praktyce pojawiają się także inne sposoby na uniknięcie zachowku, jak np. przekazanie nieruchomości w ramach tzw. umowy dożywocia. Nabycie własności nieruchomości należącej do spadkodawcy wiąże się jednak z koniecznością zapewnienia mu dożywotniego utrzymania. Z drugiej strony jest to doskonały sposób na nabycie majątku spadkodawcy jeszcze za jego życia i uniknięcie w ten sposób odpowiedzialności za zachowek w przyszłości względem osób, które do spadku nie zostaną powołane. 

Pamiętajmy, że darowizna dokonana przez spadkodawcę jeszcze za życia nie ma już takiego samego skutku. Obdarowany musi liczyć się z koniecznością zapłaty zachowku w przyszłości.

Podstawa prawna:
Art. 908, 928 §1, 991, 1007, 1008, 10448 KC